ΚΟΥΡΑΤΣΩΝΑΣ - Οδοιπορικό και ιστορικές πληροφορίες της περιοχής (Ανεμώτια, Πτερούντα, Βατούσα, Σκαλοχώρι)

Οδοιπορικό του Μ. Αξιώτη στο "Κουρατσώνα" όπως έχει δημοσιευτεί σε συνέχειες στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημ. "Εμπρος" (από 20/03 μέχρι 18/04/2019).

 

Εκτός από τις εντυπωσιακές φωτογραφίες της περιοχής που περικλείεται από τα χωριά της Ανεμώτιας, του Σκαλοχωρίου, της Πτερούντας και της Βατούσας περιέχει σημαντικές ιστορικές πληροφορίες όπως για παράδειγμα το λιθόστρωτο που ένωνε τα χωριά, την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής, τα "γκιόλια", τα οικιστικά ευρήματα, τους παλιούς οικισμούς ανάμεσα στους οποίους ήταν το Λοιμοχώρι και το Λωβοχώρι, "οι δύο οικισμοί στους οποίους απομονώθηκαν οι Λωβοί, οι Χανσενικοί, οι Λουβιάρηδες των γύρω χωριών", κ.λπ.

Οδοιπορικό στη Λέσβο - Ο Γεωγραφικός Χώρος

 

 

ΚΟΥΡΑΤΣΩΝΑΣ Α

Όμως ο «Κουρατσώνας» δεν είναι ένα τοπωνύμιο, που ανήκει σε ένα βουνό, έναν απλό γεωμορφολογικό σχηματισμό, ανάμεσα στην Ανεμώτια, το Σκαλοχώρι και την Βατούσα!

πριν ανοιχτούν δρόμοι

Υπήρξε κάποτε λάβα, που την εκτόξευε ένα από τα ηφαίστεια, του δυτικού νησιού, αυτό που έφτιαξε και τον κάμπο που είναι γεμάτος αμπέλια! Έτσι κλείνει την Ανεμώτια από τα δυτικά, με την κορφή Καλακούκι (736 μ.), ορθώνεται στα Ανατολικά της Βατούσας, και είναι το μοναδικό, απόκρημνο φόντο, με τον Πυργίσκο (788 μ.) στα νότια του Σκαλοχωρίου! 

 

Από αυτή την βορινή του πλευρά, κατηφορίζουν ορμητικά ρέματα και δημιουργούν τις ρεματιές του παλιού δρόμου, μετά το Σκαλοχώρι! Όλα αυτά καταλήγουν στα δυτικά, στον μεγάλο Βούλγαρη. Από την νότια πλευρά του, τα υψώματα Λεπρίνια, αρχίζει το βύθισμα της μεγαλόπρεπης Ποταμιάς που εκβάλλει στον κόλπο της Καλλονής και στα ΝΔ συνεχίζεται με τον πευκόφυτο Άη Λια, εκεί στο πλάτωμα του Πήγαδου ! 

 

Αυτά θα τα δούμε διαδοχικά, αρχίζοντας από την Ανεμώτια, ανηφορίζοντας προς τα δυτικά, επάνω από το χωριό! Ρέματα παντού, μικροί καταρράκτες, το νερό ξεχειλά και σχηματίζει το ρέμα που διασχίζει το χωριό και γύριζε παλιά τρεις νερόμυλους, μέσα σ’ αυτό, πριν καταλήξει στον κάμπο, σαν απαρχή της Ποταμιάς! Δένδρα γεμάτα λειχήνες, μάντρες και ένα ξεχασμένο λιθόστρωτο, που οδηγούσε από το χωριό σε ορεινούς κάμπους! 

Αφήνοντας την Ανεμώτια

βρίσκουμε το λιθόστρωτο

Παντού ξεροτρόχαλοι τοίχοι και σέτια, καλυμμένα τώρα από την πυκνή βλάστηση, τόποι αφημένοι τώρα στην βόσκηση! Παντού οι γκιόλες, οι μεγάλες «ποτίστρες» των βουνών και πολλά πλατάνια! Έτσι και τα στοιχειά τα γουβιασμένα, 5-6 αιωνόβια δένδρα ,δίπλα στον δρόμο, σε ένα ποταμάκι που ξενερίζει μια ξεχωριστή «γκιόλα-λιμνούλα», με ένα πράσινο χαλί! Πρόκειται για το μικροσκοπικό φυτό που επιπλέει σ’ αυτούς τους υγρότοπους των βουνών, την Lemna! 

 

γλάστρες για τα ζώα

Έχουν γίνει κάτι μελέτες που το παρουσιάζουν σαν εχθρό της ανάπτυξης των προνυμφών των κουνουπιών! Η απέραντη εξελικτική ποικιλομορφία των ανοικτών οικοσυστημάτων! Κάτω από αυτό το στρώμα, ένα άλλο μικροσκοπικό φύκος, μια πράσινη άλγη, παίζει τον ρόλο της, πυκνή, τρέφοντας αμέτρητα είδη της μικροπανίδας. Έτσι μάζεψα και λίγη απέραντη ζωή του μικρόκοσμου του βουνού!

 

Κουρατσώνας Β

Ο δρόμος από την Ανεμώτια, μέσα στην υπέροχη ορεινή βλάστηση, στα νερά, στις διάσπαρτες μάντρες, έρχεται στη νότια πλαγιά του Κουρατσώνα, κάτω από τον Πυργίσκο! 

Καταλήγει εκεί, που πριν από χρόνια έφταναν εδώ από το καλοφτιαγμένο λιθόστρωτο! Σε ένα οροπέδιο, που το κλείνουν από το νοτιά τα Λεπρίνια και ξενερίζει στα ρέματα που περνούν μέσα από το χωριά. 

Ένας ορεινός Κάμπος, μια επίπεδη, πάλαι ποτέ καλλιεργημένη έκταση, χωρισμένη σε χωράφια, και τριγυρισμένη από τους ριζιμιούς βράχους του βουνού, κατάφυτους από τα ψηλά δένδρα, τα σκεπασμένα από την υγρασία και τα γαλαζωπά βρύα! Βελανιδιές, κότσινες, πρίνοι, μελιοί, κράταιγοι! Θα τους δούμε στην ανηφοριά προς την κορφή! 

Οι πηγές, αστείρευτες, σε φρεάτια, σωλήνες και γούρνες, χαρακτηρίζουν τούτο τον κάμπο, τον λάκκο! Γκιόλες και παντού τα νερά, καρυδιές και ίσως πριν αμπέλια και σιτηρά. Ένα τεράστιο αλώνι και τα σκόρπια σπιτάκια, ενός μικρού ορεινού οικισμού, από όπου ξεκινούν τεράστια ξεροτρόχαλα ντουβάρια, με ξεχασμένα σύρματα, που δείχνουν, μέχρι την κορυφή, τις ιδιοκτησίες, τώρα παραδομένες στην κτηνοτροφία. Είναι τα πάλαι ποτέ κατοικημένα βουνά του νησιού, με τα χαμένα σέτια, με τις λιθόστρωτες στράτες, τα σιτάρια με τα αλώνια και τα αμπέλια με τα λαξευμένα στον βράχο, πατητήρια. Παντού θεμέλια και σπασμένα λαγήνια! Κομμένοι κορμοί, ίσως από πεσμένα δέντρα, ίσως και όχι, ζεσταίνουν στα ντόπια αλλά και στα αθηναϊκά τζάκια! Ανοιγμένα καρύδια, δείχνουν την παρουσία του σκίουρου και από πάνω κρώζει το όρνιο, ο μεγάλος ,κατάμαυρος κόρακας (Corax corax)! Είσαι σε ένα δάσος με τα σημάδια της ήμερης ζωής!

Μέσα στην γούρνα ζει ένα υδρόβιο φυτό (Ζannichellia palustris), ενώ η μικρή Lemna, πρασινίζει την διπλανή γκιόλα! Παντού οργιάζει η ζωή, η ομορφιά και ανάμεσα τους, σκόρπια, τα σημάδια της ανθρώπινης διαχρονικής παρουσίας!

και μάντρες παντού

τα εντυπωσιακά ντουβάρια του βουνού

Κουρατσώνας Γ’

Ανηφορίζοντας από τον ορεινό κάμπο του Λάκκου, στην νότια πλαγιά του βουνού, το δάσος είναι πυκνό, με αυλάκια νερού και γιδόστρατες! Η Δρυς (Quercus ithabulensis), το πάλαι ποτέ «χρυσοφόρο» δένδρο, ο Πρίνος (Quercus coccifera), η Τρικοκκιά (Crataegus monogyna), ο Κότσινας (Phyllirea latifolia), o Μελιός (Fraxinus angustifolia), η Αρκομηλιά (Prunus coccomilia), η Αγριοδαμασκηνιά (Prunus spinosa), ακολουθούν μέχρι το οροπέδιο της κορυφής! Ανάμεσα ρους σέτια ξεχασμένα, γκιόλες και στρώμα ο υπέροχος κρόκος (Crocus biflorus)!

με υπέροχα δένδρα

Επάνω ανοίγεται μια μεγάλη έκταση, με οροπέδια που καλλιεργήθηκαν και μακρινές μάνδρες, ενώ προβάλλουν βραχώδεις εντυπωσιακές κορφές ηφαιστειακών πετρωμάτων, όπως αυτές πάνω από το Σκαλοχώρι, στα βόρεια πρέμνα του βουνού. Στην νότια -λοιπόν- πλευρά, εκεί που καταλήγει το ανέβασμα από τον Λάκκο, υπάρχουν δύο άλλες «κορυφώσεις»! Η δυτική, αποτελείται από τα ανώμαλα ηφαιστειακά βράχια ενώ κοντά της, προς τα ανατολικά, υπάρχει η υψηλότερη κορυφή του βουνού, που σχηματίζει μικρό οροπέδιο και φέρει το τριγωνομετρικό των 786 μ. Είναι ο Πυργίσκος*, και υπάρχει βλάστηση και μια απέραντη περισκοπική θέα! Εδώ επάνω υπάρχει ένας περίβολος, αρκετά μεγάλος που περνά από το τριγωνομετρικό και καλύπτει την δυτική πλευρά του οροπεδίου. Πρόκειται για τείχος από μεγάλους και μικρότερους λίθους πλάτους 2 μέτρων και σε ορισμένα ανατολικά του σημεία φτάνει στο ύψος των 3 μ. Δίπλα στο τριγωνομετρικό, παρατηρούνται θεμέλια κτίσματος, ενώ η κεραμική λείπει (μόνο δύο όστρακα από κόκκινο πηλό)!

και στρωμένα με τον κρόκο

Αν και το «τείχος» μοιάζει με τους μακρούς τοίχους του βουνού που χωρίζουν ιδιοκτησίες, τούτο μάλλον πρόκειται για πρόχειρο, αρχαίο περίβολο, ίσως μια αμυντική γραμμή, στην κορυφή του βουνού με τους αμέτρητους αρχαίους τόπους στις πλαγιές του. Τα Λεπρίνια και οι ορεινοί κάμποι στο νοτιά, τα σημαντικά οικιστικά ευρήματα, κάτω από τον νέο δρόμο (Οκτ. 2017), οι γνωστές θέσεις του Αϊ Λια των Παρακοίλων και στην πλευρά του προς τα βορινά παράλια, την Αρχαία Άντισσα! Είναι εντυπωσιακή και πολυδαίδαλη η έκταση της «κορυφής» του Κουρατσώνα, με τα οροπέδια και τις αρκετές απόκρημνες κορυφώσεις! Τώρα παντού αντηχούν τα κουδούνια των προβάτων, που ανηφορίζουν από όλες τις μεριές, εδώ επάνω!

* Τον περίβολο περιγράφει ο Βασίλης Κουμαρέλας (Αιολικά Νέα, τ. 16, Ιαν. 1990, σελ. 15) που το υπολογίζει 60x40 μ. και αναφέρει την κορυφή «Καλετζικ» (μικρό κάστρο) που ταιριάζει στην επίσημη ονομασία «Πυργίσκος»!

** Στην έρευνα συμμετείχαν και οι Μάκης Παυλέλης και Απόστολος Μακαρατζής

βιγλίζει τα πάντα γύρω!

Κουρατσώνας Δ

με κορφές

Οι βορινές του πλαγιές, χαράζονται από ρεματιές, οι οποίες φέρνουν τα νερά σε παρακλάδια του μεγάλου Βούλγαρη, που έρχεται δυτικά στην Αρχαία Άντισσα! Ένα μόνο, που περνά από το Σκαλοχώρι, η Λαγκάδα, βγαίνει ανατολικά της! Αυτές τις πλαγιές τις όργωναν οι αρχαίες λιθόστρωτες στράτες, που περνούσαν ανάμεσα σε οικισμούς, αγροικίες και οχυρωμένες θέσεις, «φυλάκια» προστασίας των δρόμων και των ιδιοκτησιών! Αμέτρητα αλώνια που μένουν ακόμα, είναι σκόρπια παντού! Πατητήρια σταφυλιών, μπερδεμένα με τις λαξευμένες λάρνακες, είναι κι αυτά παρόντα! 

Και τώρα, τα κουδούνια, τα μαντριά, κυριαρχούν στον τόπο! Η βελανιδιά, φυτεμένη παντού, είναι πια απομεινάρι, δασικό είδος, μακριά από την χρυσοφόρα εκμετάλλευσή της, για την επεξεργασία του δέρματος! Τώρα το γάλα, η διάθεση του, το τυρί, το κρέας, οι ζωοτροφές, οι επιζωοτίες, τα φορτωμένα αγροτικά, επικρατούν παντού και στο περήφανο βουνό! Μένουν οι νερόμυλοι της Λαγκάδας πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και τα θεμέλια, οι βρύσες, σημάδια αρχαίων και μεσαιωνικών οικισμών! 

με τον Καβούρο

Έτσι, χαμηλά, σε μια ρεματιά, επάνω από τον παλιό δρόμο ο Καβούρος, ένας μικρός μεσαιωνικός οικισμός, με θεμέλια, κεραμική, μια υπέροχη βρύση, αλώνια και σέτια¹, είναι πια αγροτική περιφέρεια! Πιο ψηλά, σε κάτι οροπέδια, που σωστά τα ονομάζουν Μπαγίρι, βρήκαμε πρόσφατα, εκτός από την μεγάλη αρχαία εγκατάσταση, ακόμα ένα μικρό μεσαιωνικό οικισμό, με το ερείπιο του Ταξιάρχη του! 

Αυτό κάτω από την νέα παράκαμψη προς Βατούσα!² Και ακόμα πιο πάνω, κάτω από τα κάθετα πρέμνα που ορθώνονται επάνω από το Σκαλοχώρι, τα Αγρίδια του 1548, ο Αϊ Γιώργης, που το 2003, δίπλα του είχε μια τεράστια καρυδιά, έχει και αυτός γύρω του τα απομεινάρια ενός ακόμα μικρού οικισμού, με κολώνες του παλιού ναού (4 αράβδωτους κίονες) και μια υπέροχη βρύση, με τα νερά κάποιας πηγής του βουνού! Αυτό το νερό χρησιμοποιήθηκε στο σημερινό χωριό. Πρόκειται για το περίεργο τοπωνύμιο Αδιάκια!³

Οι οικισμοί που έχουν καταγραφεί, πολλαπλασιάζονται κάτω από τον αμαξιτό δρόμο, μέχρι την θάλασσα, δείχνοντας την κατανομή των αγροτικών κοινωνιών, κάτω από τη διαχείριση της γης από διάφορα εξουσιαστικά σχήματα! Πάντα οι ελέω κληρονομικώ δικαίω κάστες των ολίγων με την εκλογίκευση και τον φόβο της μεταφυσικής ιεροσύνης!

¹ Περπατώντας τη Λέσβο (Μάκη Αξιώτη) Τομ Α σελ. 409

² Μπαγίρι Κουρατσώνα Εμπρος 25/10/17, 1/11/17

³ Μάκης Αξιώτης 21/8/2003

Κουρατσώνας E

Η ρεματιά της Ποταμιάς δείτε περισσότερα στο αφιέρωμα για την "Ποταμιά" εδώ:www.anemotia.blogspot.com

Από την Ανεμώτια ένας δρόμος που έρχεται προς τα ΝΔ, περνά από πλαγιές που αντικρίζουν προς τα ΝΑ, την τεράστια λεκάνη με τις αμέτρητες ρεματιές της Ποταμιάς! Ο ελαιώνας υπάρχει παντού, και κάτω φαίνεται το μικρό Μοναστηρέλι! Αυτός ο δρόμος έρχεται αρκετά ψηλά, στην ΝΑ πλαγιά του υψώματος Λεπρίνια, που κλείνει τον ορεινό κάμπο Λάκκος, κάτω από την σκιά του Πυργίσκου. 

με την αρχαία εγκατάσταση

Ο δρόμος καταλήγει στον Πήγαδο του Αϊ Λιά! Το 2001, σ’ αυτόν τον δρόμο, πριν την πηγή στον Πλάτανο του Καζάνζη, στην ομαλή πλαγιά και δίπλα σε μια ερειπωμένη μάντρα, εντόπισα μια οικιστική εγκατάσταση, με θεμέλια κτισμάτων, αμέτρητους λαξευμένους λίθους και πακτωμένους παραστάτες, κεραμική από κόκκινο πηλό και τεφρά Λεσβιακά αγγεία και άφθονα κομμάτια πιθαριών! Μια αρχαία εγκατάσταση, που ανηφορίζει προς την κορυφή του υψώματος! Σίγουρα όμως αυτή είχε σχέση με την άλλη οχυρωμένη θέση, εκατό μέτρα ανατολικά της, κάτω από τον δρόμο! Εδώ με ένα αυχένα, που έχει ένα ωραίο «ντάμι» με το μεγάλο του αλώνι, προβάλλει επάνω από το χάος, του Μπουφ’ του Β’νάρ’! (το βουνάρι που ακούγεται, ο εξαφανισμένος πια μπούφος). 

και τις παραστάδες παντού

με το Οχυρό στου Μπουφ’ του Β’νάρ’

Από τον αυχένα ανεβαίνει ομαλά η άκρη, φύσει οχυρή στις τρεις πλευρές και με τείχος, από Λεσβία, χαλαρή δομή, που τον κλείνει εγκάρσια! Κεραμική άφθονη από άγραφα αγγεία, ανάμεσα τους και τεφρά Λεσβιακά και λίγα μελαμβαφή όστρακα, όπως και στρωτήρες στέγης, από πιθανό κτίσμα της άκρης, είναι διάσπαρτα στον χώρο! Αυτό το Οχυρό, έλεγχε όλο το Πέρασμα της Ποταμιάς, με τους οικισμούς στις Καριές βόρεια και της Νταγαμής, στις πλαγιές της Ίσσας, νότια, με προπύργιο την Ξηροκαστρινή! Είναι κι αυτά τα θρύμματα των καιρών, απειροελάχιστα δείγματα, της σπουδαιότητας του μεγάλου Κουρατσώνα, ορεινής στράτας, με αμέτρητους οικισμούς, οχυρά, ορεινούς γόνιμους κάμπους και πλαγιές της φλογέρας των βοσκών! Ανθισμένα βουνά που απέχουν λίγες ώρες δρόμο, ελάχιστα «στάδια» από τις ακτές της Λέσβου και το Πέλαγος! Το Αιγαίο της Γαλάζιας μας Πατρίδας!

Κουρατσώνας ΣΤ

Στα «Λοιμοχώρια» του Αϊ Λια

1,5 χιλιόμετρο απόσταση οι δύο «τόποι»

«Ως χωρίον δε ελογίζετο άλλοτε και η Ράχη, ήτοι το Λωβοχώριον, αριθμούν μέχρι προ ολίγων ετών υπέρ τας 80 οικίας, αλλ ’ήδη ευτυχώς πλησιάζει να εκλείψει, των πασχόντων αυτόθι αποκλήρων της μοίρας αριθμουμένων νυν εις 6-7 μόνον. Είναι ευτύχημα, ότι η επάρατος αυτή ασθένεια της Λώβης, εξαλείφεται βαθμηδόν εκ της νήσου». 

...Ο ένας κάτω από τον Αϊ Λια

Είναι το 1909, από τον Τάξη! Το χωριό, με τον Αϊ Γιώργη και τη βρύση του. βρισκόταν ¾ της ώρας από το Παλιοχώρι! Από το 1769 το Παλιό Πλωμάρι φροντίζει τους Λεπρούς με συνεισφορές στις εκκλησίες και υπήρχε δικό τους κτήμα, 50 στρεμμάτων, «τα Λουβιάρκα» για την συντήρηση τους. Αναφέρονται το 1863, 50-60 κάτοικοι, από το 1886 η απομόνωση είναι υποχρεωτική, το 1889 υπάρχουν 17 άνδρες και 9 γυναίκες, το 1891, 25 και το 1920 και 1928, 18 και 19 αντίστοιχα!¹ Τα μεγάλα Λεπροκομεία υπάρχουν στην Κρήτη (Σπιναλόγκα), στη Σάμο και στη Χίο. Είναι λοιπόν η Λέπρα, το χρόνιο αυτό νόσημα με την παραμόρφωση του δέρματος, μια ιστορία, τόσο μακρινή, όσο και ο πολιτισμός! Και αυτά για τα χωριά του Πλωμαριού!

και πέτρες λιοτριβιών

Όμως, ψηλά στην Μαύρη Πεύκη και το ροδόδεντρο του Αϊ Λια των Παρακοίλων, στην άκρη του κόσμου και ανάμεσα στα Παράκοιλα, την Φτερούντα, την Βατούσα και την Ανεμώτια, υπήρχαν δύο οικισμοί, ομερτά των κατοίκων, κατ’ άλλους χωριουδάκια Γιουρούκων, στην απωθημένη όμως μνήμη τα Λοιμοχώρια του βουνού! Εκεί απομονώθηκαν, αυτές τις δύσκολες εποχές, οι εδώ Λωβοί, οι Χανσενικοί, οι Λουβιάρηδες των γύρω χωριών!  

Το ένα, θεμέλια από ξεροτρόχαλα ντουβάρια, ανάμεσα τους και κάτι λαξευμένες βάσεις λιοτριβιού και σπασμένα σκεύη, βρίσκεται σε είναι μικρό οροπέδιο, κάτω από την κορυφή! Ένα γύρο πεύκα και βράχια!² 

Το άλλο, με παρόμοια θεμέλια μικρών καλυβιών, απλωμένα κάτω από τα πεύκα, βρίσκεται σε ένα οροπέδιο, εκεί που οι δρόμοι καταλήγουν απ’ όλα τα γύρω χωριά εδώ! Στον Πήγαδο, το μεγάλο πηγάδι, το κτιστό, το μακρόστενο της πηγής, με τα σκαλιά στο πλάι! Αυτό εδώ ορισμένοι το αποκαλούν Λοιμοχώρι, ενώ το προηγούμενο Λωβοχώρι!³

στο βουνό της Μαύρης Πεύκης

Είναι ξεχασμένες πέτρες πια, σκεπασμένες από τις βελόνες των πεύκων, σ’ αυτά τα μοναδικά ορεινά τοπία, απ’ όπου περνούν αυτοκίνητα ή περιπατητές των μονοπατιών, κυνηγώντας την ομορφιά, τις πεταλούδες, τις παιώνιες, τα πουλιά, δίπλα στις θαμμένες δραματικές ιστορίες, τόσων άτυχων ανθρώπων!

και των παράξενων κατασκευών

¹ Περπατώντας τη Λέσβο, Τόμος Β σελ 632, 633

² Περπατώντας τη Λέσβο, Τόμος Α σελ.295: Τους αναφέρω Γιουρούκους!

³ Το επισκεφτήκαμε με τον Μάκη Παυλέλη και Απ. Μακαρατζή, τον Απρίλιο του 2018

 πηγή: www.emprosnet.gr/diadromes/kouratsonas-a