Τα παλιά επαγγέλματα της Λέσβου

Αφιέρωμα της Εφημερίδας των Συντακτών για τα παλιά επαγγέλματα της Λέσβου.

Ένα ταξίδι με τους εργάτες του χθες. Ένα ταξίδι στα παραδοσιακά επαγγέλματα στη Λέσβο. Σ’ έναν κόσμο που χάνεται, που αγωνίζεται να συνεχίσει να δίνει το «παρών», έστω και με διαφορετικό τρόπο, ή σε διαφοροποιημένο πλαίσιο. Ενα ταξίδι στο μεταίχμιο. Λίγο στο πριν, λίγο στο μετά. Πριν από την εκβιομηχάνιση, πριν από τη μαζική παραγωγή, πριν από την ομοιομορφία. Ένα καλαίσθητο έντυπο, με τη διεισδυτική φωτογραφική ματιά του Περικλή Μεράκου και την ευαίσθητη πένα της Δέσποινας Παπαδήμα. Πίσω από την έκδοση και την πρωτοβουλία βρίσκεται η Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης Λέσβου, η οποία, αν της τηλεφωνήσετε (22510 29400) μπορεί να σας στείλει δωρεάν την έκδοση.

 

Εργάτες, τεχνίτες, ισνάφια, εργαλεία, τεχνικές, ανάγκες μιας, όχι και τόσο μακρινής, εποχής ζωντανεύουν μέσα στην έκδοση, ενώ δίνονται πολύτιμα στοιχεία για τους ανθρώπους που εξακολουθούν να κρατούν ζωντανή την παράδοση στο νησί. Ποιοι είναι; Πού βρίσκονται; Τι ακριβώς κάνουν; Πάμε να κάνουμε μια ξενάγηση στα επαγγέλματα τού χθες που συνεχίζουν να ασκούνται στη Λέσβο.

 

Καραβομαραγκοί

Κόντρα στο πλαστικό και το μέταλλο

 

Μια ζωή θαλασσοπόροι, συχνά θαλασσοκράτορες, οι Ελληνες ήταν σπουδαίοι κατασκευαστές ξύλινων σκαριών. Η Λέσβος ήταν ένα από τα νησιά όπου κατασκευάζονταν και επισκευάζονταν ξύλινα σκαριά: βάρκες, μαούνες, σακολέβες, τσερνίκες, περάματα, τρεχαντήρια, μπουγιαντέδες…

Γνωστοί ταρσανάδες στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν στη Μυτιλήνη, στο Πλωμάρι, στον Πολιχνίτο, στα Παράκοιλα, στη Σκάλα Λουτρών, στην Κουντουρουδιά, στο Πέραμα και στην Παναγιούδα.

Το ξύλο που χρησιμοποιούσαν ήταν κυρίως από πεύκο και πιο σπάνια από κυπαρίσσι. Η κατασκευή περιελάμβανε τον σχεδιασμό του σκαριού, τη διαμόρφωση του σκελετού, την επικάλυψη των πλευρικών τοιχωμάτων, την προσθήκη κουβουσιού, τιμονιού και άλμπουρου, το καλαφάτισμα (στεγανοποίηση) και το βάψιμο.

Οι ταρσανάδες ήταν ενεργοί περίπου μέχρι το 1950. Η μαζική κατασκευή σκαφών με μεταλλικό ή πλαστικό κύτος και η μείωση του αλιευτικού στόλου τούς ερήμωσε. Σήμερα στη Λέσβο οι ελάχιστοι καραβομαραγκοί εξακολουθούν να παλεύουν με το ξύλο και τη θάλασσα. Θα τους συναντήσετε στο Πλωμάρι, στη Σκάλα Καλλονής και Λουτρών, στη Μυτιλήνη, στην Παναγιούδα και στον Μόλυβο.

 

Αγγειοπλάστες – κεραμιδάδες

Μια τέχνη που αντέχει εδώ και 5.000 χρόνια

 

Τεχνίτες με ιστορία 5.000 χρόνων, όπως μαρτυρούν ευρήματα στον προϊστορικό οικισμό της Θερμής, είναι οι αγγειοπλάστες της Λέσβου. Στο νησί είναι γνωστοί και ως «τσ(ου)καλάδες» ή «κ(ου)μαράδες», δηλαδή κατασκευαστές πήλινων αγγείων («κ’μαριών»).

Τσουκάλια για το μαγείρεμα, κούπες, φλιτζάνια, τέστα (πιάτα) για το τραπέζι. Κουμάρια και τσιροκούμαρα, λαγήνια, κουτρούβια (σκεύη για την αποθήκευση λαδιού ή τυριού, αλλά και για τη μεταφορά νερού), πιθάρια για το πολύτιμο λάδι, αλλά και κεραμίδια, τούβλα, θυμιατά (καπνιστήρια για τα μελίσσια), πήλινες φλογέρες και (ν)τουμπελέκια για τις στιγμές του γλεντιού. Συχνά με ζωγραφισμένα φυτικά μοτίβα και αναπαραστάσεις από την καθημερινή ζωή.

Η τέχνη κληρονομούνταν από πατέρα σε γιο, ενώ εσνάφια, συντεχνίες, σε τοπικό επίπεδο, φρόντιζαν για τα συμφέροντα των μελών τους. Τα κυριότερα κέντρα παραγωγής ήταν ο Μανταμάδος και η Αγιάσος. Ηταν τόσο καλοί τεχνίτες, που τα έργα τους ταξίδευαν στην τεράστια αγορά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η τέχνη δεν έσβησε τελείως. Στον Μανταμάδο, όπου κάθε Αύγουστο γίνεται το Φεστιβάλ Αγγειοπλαστικής, και συγκεκριμένα στον Αγιο Στέφανο, τον μικρό οικισμό των αγγειοπλαστών με τους χαρακτηριστικούς φούρνους, στην Αγιάσο, στον Μόλυβο αλλά και στο κέντρο της Μυτιλήνης υπάρχουν ακόμη επάξιοι συνεχιστές της.

 

Μυλωνάδες

Εμειναν μόνο οι μύλοι

 

Κεντρικό πρόσωπο στα παραμύθια και σε μόνιμη αντιδικία με τους καλικάντζαρους, ο μυλωνάς με τον μύλο του αποτελούσε σημείο αναφοράς κάθε οικισμού. Σχεδόν όλα τα χωριά και οι κωμοπόλεις της Λέσβου είχαν τουλάχιστον έναν αλευρόμυλο. Στα παράλια, όπου φύσαγαν δυνατοί άνεμοι, υπήρχαν ανεμόμυλοι ενώ στην ενδοχώρα, κοντά σε ποτάμια, οι υδρόμυλοι, οι οποίοι, όταν υπήρχαν ειδικές συνθήκες, χτίζονταν ο ένας κάτω από τον άλλο, στην πλαγιά ενός βουνού, για να εκμεταλλεύονται διαδοχικά το πολύτιμο τρεχούμενο νερό.

Οι μυλωνάδες συνήθως δεν αμείβονταν σε χρήμα, αλλά «παίρνανε δίκιο», δηλαδή παρακρατούσαν ποσοστό 5-10% του αλεσμένου αλευριού. Στον μύλο υπήρχε πάντα ένα υποτυπώδες νοικοκυριό με δυο στρωσίδια για να ξεκουράζεται ο μυλωνάς, ενώ γύρω από τον μύλο ο εργατικός μυλωνάς αξιοποιούσε στο έπακρο το πολύτιμο νερό και έφτιαχνε τα καλύτερα περιβόλια. Αν ήταν πολύ προκομμένος είχε και κότες, γουρούνια, κουνέλια, μέχρι και μελίσσια. Πλήθος εγκαταλελειμμένων, πλέον, αλευρόμυλων μπορεί κάποιος να θαυμάσει διάσπαρτους σε όλο το νησί. Ξεχωρίζει ο ανεμόμυλος του Περάματος Γέρας, οι υδρόμυλοι στην κοιλάδα της Λιγώνας και στους Κάτω Μύλους, κοντά στο Σκαλοχώρι, και ο εν ενεργεία αλευρόμυλος στο Λισβόρι.

 

Βυρσοδέψες – ταμπάκηδες

Τα ταμπακαριά έσβησαν το 1990

 

Οι βυρσοδέψες ή ταμπάκηδες έπαιρναν στα χέρια τους καραβιές με ακατέργαστα δέρματα από την Αφρική ή τη Δυτική Ευρώπη και τα μετέτρεπαν σε μαλακά, πανέμορφα, πολύτιμα υλικά.

Τα ταμπακαριά αναπτύχθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα στη Λέσβο, με τα μεγαλύτερα να χτίζονται στη Μυτιλήνη, στη θέση «Ταμπάκικα» στο βόρειο λιμάνι, στο Πλωμάρι και στο Πέραμα της Γέρας, όπου στα τέλη του 19ου αιώνα χτίστηκε ένα από τα μεγαλύτερα βυρσοδεψεία των Βαλκανίων.

Ολα περνούσαν από τα χέρια των ταμπάκηδων: αλλεπάλληλα πλυσίματα, τοποθέτηση στις βαρέλες για να φύγει το τρίχωμα, αφαίρεση του λίπους του δέρματος, εμβάπτιση σε εκχύλισμα πεύκου και βελανιδιού, πρεσάρισμα, τοποθέτηση σε ψαρέλαια, πέρασμα από τον στρωτήρα, βαφή, ξήρανση, σιδέρωμα στους κυλίνδρους και, τέλος, η σφράγιση με την επωνυμία της επιχείρησης και το τύλιγμα των πολύτιμων δερμάτων.

Η φθίνουσα πορεία των ταμπακαριών συνεχίστηκε τα μεταπολεμικά χρόνια και το 1990 σταμάτησε να λειτουργεί και το τελευταίο μεγάλο βυρσοδεψείο στο Πέραμα της Γέρας. Σήμερα τα εγκαταλελειμμένα κτίρια αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία τής, έτσι και αλλιώς μικρής, βιομηχανικής ιστορίας του τόπου μας, και ιδανικά μέρη για ένα ταξίδι στο παρελθόν.

 

Υφάντρες

Κάποιες κρατούν ζωντανή τη λαϊκή παράδοση

 

Από την ομηρική Πηνελόπη έως τις γυναίκες των αρχών του 20ού αιώνα, βασίλισσες, πριγκιποπούλες, αριστοκράτισσες και αγρότισσες είχαν στο σπίτι τους τον δικό τους, μικρό ή μεγάλο, αργαλειό. «Ναός» δημιουργίας και οικονομίας μέσα στο νοικοκυριό τους.

Από το βαφτιστικό του μικρού παιδιού έως το λευκό πανί που συνόδευε τους νεκρούς, όλα περνούσαν από το στημόνι και το υφάδι του αργαλειού. Σκεπάσματα, ρούχα, πατούμενα, πολύχρωμα χράμια, κιλίμια και τορβάδες. Δεν ήταν λίγες οι φορές που τα υφαντά της νοικοκυράς πουλιούνταν ώστε να εξασφαλίσουν ένα πρόσθετο εισόδημα στην οικογένεια. Συχνά η αμοιβή ήταν μόνο σε είδος.

Τα μιτάρια, τα χτένια, οι πατήτρες, η ξίγκλα, ο σφίχτης και συχνά και η ίδια η παρασκευή των νημάτων αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητας των γυναικών. Μια σκληρή και δύσκολη ευλογία…

Ελάχιστες υφάντρες υπάρχουν σήμερα, στην Αγία Παρασκευή, στην Αγιάσο, στον Ασώματο και στα Παράκοιλα, οι οποίες κρατούν ζωντανή τη λαϊκή παράδοση, υφαίνοντας περίτεχνα σχέδια με μεράκι.

 

Ξυλογλύπτες

Πιστοί στην αρχαία τέχνη

 

Ενα κομμάτι καρυδιάς ή καστανιάς, μαζί με υπομονή, κόπο και μεράκι μετατρεπόταν σε ξυλόγλυπτα τέμπλα εκκλησίας, σε αρχιερατικούς θρόνους ή σε περίτεχνους επιταφίους. Μεταμορφωνόταν όμως και σε σεντούκια για τα προικιά, τραπεζαρίες σαλονιού και αναπαυτικές πολυθρόνες στα αστικά νοικοκυριά, σιφονιέρες για τις κρεβατοκάμαρες των νεονύμφων, πλουμάτους καθρέφτες για τις ευρύχωρες εισόδους των αρχοντικών.

Αρχικά ήταν οι καλύτεροι ξυλουργοί και οι σαγματοποιοί (σαμαράδες) που σκάλιζαν το ξύλινο τμήμα του σαμαριού. Κοντά σ’ αυτούς, ήρθαν και οι τεχνίτες από τα Γιάννενα (ή, κατά μία άλλη εκδοχή, από τη Μικρά Ασία) που κατασκεύασαν το τέμπλο του Ναού της Παναγίας στην Αγιάσο στις αρχές του 19ου αιώνα, και έτσι στέριωσε και άνθησε η τέχνη της ξυλογλυπτικής στο νησί.

Φυτικά μοτίβα, πουλιά, περιγράμματα εκκλησιών, βυζαντινοί δικέφαλοι, παραστάσεις από το περιβάλλον του τεχνίτη και την καθημερινότητά του σκαλίζονταν με τα σκαρπέλα στα έργα τους.

Ευφάνταστοι και ταλαντούχοι, ελάχιστοι όμως, οι ξυλογλύπτες της Λέσβου εξακολουθούν να δουλεύουν στην Αγιάσο, στον Ασώματο και στην Εφταλού.

 

 το βρήκαμε στο radiolesvosnews.gr